MAGIA BURSZTYNU - Złota Północy

Bursztyn bałtycki, którego największe złoża i nagromadzenia rozprzestrzenione są na południowych wybrzeżach Morza Bałtyckiego i obszarach Europy Środkowej, jest najlepiej poznaną spośród 120 żywic kopalnych występujących na świecie. Z uwagi na swe piękno i łatwość obróbki znany był już starożytnym cywilizacjom i używany do wyrobu ozdób nawet 10 000 lat p.n.e.

MAGIA BURSZTYNU Niezwykłe właściwości bursztynu sprawiły, że już przed wiekami uznano go za cenny dar przyrody. Bursztyn urzeka bogactwem barw – od białej, przez różne odcienie barw żółtomiodowych aż po czerwonawobrunatne. Odmiany oliwkowozielone powstały, gdy w żywicy utknęły cząstki organiczne, a niebieskawe – bardzo rzadkie – gdy w mlecznobiałej bryłce przeświecają drobiny pirytu. Uwagę zwracają również ciepło odczuwane przy dotyku lub pocieraniu bursztynu oraz aromatyczny, żywiczny zapach i dym unoszące się przy jego podgrzewaniu bądź spalaniu.

Nadzwyczajny charakter nadaje bursztynowi zmienna przezroczystość – również w obrębie pojedynczej bryłki. W zależności od rodzaju żywicy z której powstał – mlecznej lub przejrzystej, występują odmiany całkowicie nieprzejrzyste, w różnym stopniu zamglone aż do w pełni klarownych. W tych właśnie odmianach można dostrzec zastygłe w ruchu skamieniałe szczątki pradawnych roślin i zwierząt.

Tajemnicze kamienie wzbudzały zainteresowanie z uwagi na swą lekkość, bowiem utrzymują się na powierzchni słonej wody, oraz ze względu na zdolność przyciągania lekkich przedmiotów – włosów, słomek, skrawków papieru – podczas pocierania o miękki materiał.Te elektrostatyczne własności bursztynu odkryte przez Talesa z Miletu w VI wieku p.n.e. sprawiły, że starożytni Grecy i Rzymianie postrzegali bursztyn jako kamień magiczny, ochronny i leczniczy.

Od zarania dziejów panowała „moda” na różne odmiany i zastosowanie bursztynu. Jedne z najstarszych paciorków wykonanych z bursztynu bałtyckiego odkryto w greckich i egipskich grobowcach z okresu 1600–1500 lat p.n.e. Od XII wieku uznawano, że odmiany białe mają najlepsze właściwości lecznicze. Przez stulecia bursztyn znad Bałtyku używano jako kadzidła.

BURSZTYN W STAROŻYTNOŚCI – KRÓTKI RYS HISTORYCZNY Ów magiczny kamień już w epoce neolitu – około 2000 lat p.n.e. – był obrabiany na Żuławach Wiślanych w ponad 900 pracowniach bursztynniczych i stosowany nie tylko jako ozdoba i amulet, ale także jako towar wymienny. W epokach brązu i żelaza intensywna wymiana surowca i wyrobów bursztynowych na m.in. rzymskie złote i srebrne monety, naczynia ze szkła lub broń przyczyniła się do powstania ważnych szlaków handlowych, które połączyły obszary nadbałtyckie ze strefą śródziemnomorską. Bursztyn był wykorzystywany jako doskonały materiał do wyrobu dzieł sztuki i stał się znanym i poszukiwanym towarem handlowym w całej Europie. Szczególnie ceniony był w starożytnej Italii m.in. w Rzymie, gdzie w okresie I w. p.n.e. – I w. n.e. wyroby bursztynowe cieszyły się wyjątkowym uznaniem.

PIERWSZE POGLĄDY NA TEMAT BURSZTYNU Pochodzeniem bursztynu interesowano się już w starożytności. W IV wieku p.n.e. najwybitniejszy grecki uczony Arystoteles ze Stagiry uznał tajemniczy kamień za skamieniałą żywicę drzew. Grecy nadali mu nazwę (gr.) elektron co znaczy „pochodzący od słońca” lub „kamień, który przyciąga”. Po raz pierwszy bursztyn został „naukowo” opisany w I wieku n.e. przez rzymskiego historyka Pliniusza Starszego, który w swym dziele Naturalis Historia określił go jako „gęsty sok wyciekający z drzew z gatunku sosny”, objaśnił jego właściwości i wskazał jako miejsce pochodzenia – obszary północnej Europy. Nadana mu wówczas łacińska nazwa succinum, pochodząca od (łac.) sucus czyli sok, wskazywała na roślinne pochodzenie bursztynu. Także rzymski historyk Tacyt w swym dziele Germania wskazał na organiczne pochodzenie bursztynu z uwagi na „stworzenia pełzające, a nawet uskrzydlone tkwiące często w jego wnętrzu”. W starożytności ten drogocenny kamień o złocistej barwie nazywano również – „złotem Północy”.

Poglądy wielkich starożytnych filozofów i historyków na temat pochodzenia bursztynu były rozwijane w kolejnych wiekach. Szczególne zainteresowanie wzbudzały gatunki drzew, które w dalekiej przeszłości wytwarzały wielkie ilości żywicy, przyczyny ich intensywnego żywicowania, a także procesy geologiczne i biochemiczne, które przekształciły płynną żywicę w bursztyn.

POSZUKIWANIA DRZEWA MACIERZYSTEGO BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO W czasach nowożytnych, naukowe badania żywic kopalnych znajdowanych w rejonie Morza Bałtyckiego rozpoczęły się na początku XIX wieku. W 1820 roku mineralog August Breithaupt nadał bursztynowi bałtyckiemu mineralogiczną nazwę – sukcynit. Badacz ten stwierdził, że spośród wszystkich znanych żywic kopalnych jedynie sukcynit wyróżnia się wysoką zawartością kwasu bursztynowego – od 3 do 8 procent. Pozostałe żywice kopalne zawierają kwas bursztynowy w mniejszej ilości lub są tego kwasu pozbawione.

Pierwsze badania drewna z żywicą bursztynową przeprowadził pod mikroskopem przyrodnik Johann C. Aycke w 1835 roku, uznając je za drewno nieznanej sosny. W 1836 roku, paleobotanik Heinrich Göppert wskazał na 6 gatunków drzew iglastych – możliwych producentów żywicy bursztynodajnej. W związku z niemożliwością wyróżnienia spośród nich drzewa macierzystego, badacz bursztynu, paleobotanik Hugo Conwentz w 1890 roku objął wszystkie te gatunki nazwą „zbiorczą” (łac.) Pinus succinifera co znaczy sosna żywicodajna (od łac. Pinus – sosna, succinum – bursztyn, fero – nosić, przynosić).

Kontynuowane przez cały XX wiek, a zwłaszcza obecnie, badania bursztynu wykorzystują już nowe metody paleontologiczne i fizykochemiczne w celu rozwiązania zagadki jego pochodzenia. Badania spektrometryczne bursztynu w podczerwieni dają możliwość poznania potencjalnych przodków drzew bursztynodajnych. Współczesne badania wskazują, że były to drzewa szpilkowe. Typuje się rodzaje należące do kilku rodzin. Z rodziny sosnowatych Pinaceae są to: modrzewnik – Pseudolarix lub cedr – Cedrus, z sośnicowatych Sciadopitaceae – sośnica, z araukariowatych Araucariaceae: agatis. Wśród drzew macierzystych żywic kopalnych nie wyklucza się drzew liściastych – dyskusja paleobotaników i chemików trwa.

KILKA INFORMACJI O ZŁOŻACH I NAGROMADZENIACH BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO Żywice z lasów porastających Fennoskandię i sąsiednie obszary lądowe, niesione wodami strumieni i rzek zostały złożone w osadach eoceńskiego morza. Pozostając przez miliony lat w słonym środowisku morskim uległy przeobrażeniu w bursztyn. Największe koncentracje bursztynu znajdują się w osadach tzw. „niebieskiej ziemi” – mułkach piaszczystych o charakterystycznej niebieskawozielonkawej barwie, z uwagi na obecność minerału glaukonitu. Ta barwa jest wskaźnikiem występowania bursztynu w złożach pierwotnych.

Najważniejsze złoża i nagromadzenia bursztynu bałtyckiego są rozprzestrzenione wokół południowych brzegów Bałtyku, przede wszystkim na obszarze między Chłapowem a Sambią.

Złoże na Półwyspie Sambijskim jest najzasobniejszym złożem bursztynu bałtyckiego. Eksploatację podziemną rozpoczęto tu już w XVIII wieku. Zdarza się, że znajdowane w złożu duże bryły bursztynu tkwią jeszcze w skamieniałych fragmentach pni drzew. Równie zasobne jak sambijskie jest złoże w Chłapowie, które zalega na głębokości około 100 metrów i z tego powodu nie jest eksploatowane. Bogate zasoby eoceńskiego bursztynu występują na Ukrainie, gdzie są eksploatowane od lat 90. XX wieku oraz na Lubelszczyźnie, gdzie wydobycie jest aktualnie organizowane.

Bursztyn ze złóż sambijskich, w ciągu ostatniego miliona lat – w plejstoceńskiej epoce lodowcowej, został rozwleczony przez lądolody aż do podnóży Karpat i Sudetów. Dziś jest znajdowany w osadach polodowcowych na obszarze niemal całej Polski. Największe nagromadzenia bursztynu w złożach wtórnych zlokalizowane są na Pomorzu, na Kurpiach i na Wybrzeżu, gdzie bursztyn występuje w piaskach kopalnych plaż, bądź jest wyrzucany na współczesny brzeg przez fale Bałtyku.

Źródła. Państwowy Instytut Geologiczny